آزمایشگاه مرکزی

باسمه تعالی

ملاحظات و دستورالعمل‌های فنی آزمایشگاه

آزمایشگاه مرکزی دانشگاه بجنورد

انتخاب محل تأسیس آزمایشگاه

• آزمایشگاه حتی‌المقدور در مناطق مسکونی نباشد.
• آزمایشگاه بهتر است در جوار مکان‌هایی که دارای سرو صدا و تنش هستند دایر نگردد. (جوشکاری، موتورخانه، آهنگری و...)

مساحت و فضای آزمایشگاه‌ها

مساحت کافی و فضای مناسب برای آزمایشگاه و بخش‌های مختلف آن به نسبت حجم کاری، تنوع آزمایش‌ها، تعداد تجهیزات، تعداد کارکنان و میزان استفاده از سیستم‌های اتوماسیون تخمین زده می‌شود. مساحت آزمایشگاه باید در حدی باشد که برکیفیت کار در آزمایشگاه و ایمنی کارکنان تاثیر سوء نداشته باشد و با گذشت زمان و افزایش حجم و دامنه کار ، فعالیت‌ها دچار اختلال نگردد.

شرایط فیزیکی و تاسیسات ساختمان

• ارتفاع سقف آزمایشگاه حداقل240 سانتیمتر باشد.
• کف آزمایشگاه باید قابل شستشو بوده ترجیحا دارای کف‌شوی باشد، وجود کف‌شوی در اتاق شستشو الزامی است.
• دیوارهای آزمایشگاه حداقل تا ارتفاع 5/1 متر باید قابل شستشو باشد (رنگ‌های قابل شستشو و مقاوم مثل رنگروغن توصیه می‌شود)
• در صورتی‌که درب‌های آزمایشگاه چوبی است، بارنگ قابل شستشو و مقاوم مانند رنگ روغن رنگ آمیزی شده باشد. ترجیحا درب‌ها دارای پنجره باشند.
• خرابی و فرسودگی در ساختمان وجود نداشته باشد.
• ساختمان دارای چاه ارت باشد.
• پهنای درب‌های اصلی و درب‌های داخلی در حدی باشد که تجهیزات و مبلمان آزمایشگاهی براحتی قابل جابجایی باشند. 
• آزمایشگاه می‌بایست لوله‌کشی برای آب گرم و سرد، با فشار مناسب داشته باشد.
• آزمایشگاه می‌بایست سیستم مناسب گرمایش و سرمایش داشته باشد. دامنه تغییرات ایده‌آل دما در آزمایشگاه 5 + /- درجه سانتی‌گراد است.
• سیستم لوله‌کشی گاز آزمایشگاه باید استاندارد بوده و نکات ایمنی لازم در مورد آن رعایت شده باشد و به تعداد کافی خروجی گاز در آزمایشگاه تعبیه گردد.
• در صورت استفاده از کپسول گاز، کپسول‌ها در مکان مناسب و امن، دارای تهویه مطلوب، دور از منابع حرارتی و نزدیک به محل مصرف قرار داده شوند.
• سرویس‌های بهداشتی زنان و مردان باید جدا بوده و تعداد آنها متناسب با تعداد استفاده کنندگان  باشد. توالت‌ها می‌بایست دارای هواکش و سیفون باشند.
• فاضلاب آزمایشگاه‌هایی که دارای مواد شیمیایی هستند (در صورت  آلودگی) و اتاق شستشو بهتر است به چاه منتهی گردد .
• با توجه به تجهیزات موجود و سیستم روشنایی و تعداد لامپ‌های مصرفی در آزمایشگاه ، باید از فیوزها و کابل‌های مناسب استفاده گردد. در مدخل ورودی تابلوی برق آزمایشگاه باید ترانس تنظیم‌کننده مناسب قرار گیرد. در غیر این صورت می‌توان برای دستگاه‌های مختلف از ترانس‌های مناسب و مجزا استفاده نمود.
• جهت جلوگیری از مشکلات ناشی از قطع برق و نوسانات احتمالی برق شهری در مواردی که پشتیبانی منبع الکتریسیته ضروری است، استفاده از UPS با ویژگی‌های مناسب در ابتدای ورود کابل برق به آزمایشگاه یا بطور مستقل برای تجهیزات خاص پیشنهاد می‌گردد.
• آزمایشگاه باید سیستم تهویه مناسب داشته باشد تا از تجمع بخارات و گازهای سمی در فضای عمومی آزمایشگاه ممانعت گردیده، دما به خوبی کنترل شده، تجهیزات به درستی کار کرده و ایمنی و آسایش کارکنان تامین گردد. سیستم تهویه آزمایشگاه در شرایط ایده‌آل به نحوی است که بین 12 تا 16 بار (حداقل 6 بار) تعویض هوا در هر ساعت صورت گیرد و نحوه‌ی طراحی باید طوری باشد که هوای تمیز وارد و هوای قبلی به طورکامل خارج گردد. در چنین شرایطی تمامی اطاق‌های کار نسبت به راهروها باید فشار منفی داشته و هوا از نواحی تمیزتر به نواحی آلوده‌تر جریان یابد و از بخش‌های آلوده‌تر توسط هود مناسب خارج شود.
• باید توجه داشت که هوای خروجی از آزمایشگاه نباید در جای دیگری جریان یابد و خروجی هوای هواکش‌ها باید طوری تعبیه شود که برای کارکنان خطرساز نباشد.  
• درآزمایشگاه‌های وسیع، در صورت نیاز، به نسبت وسعت فضا می‌توان از سیستم‌های ارتباطی مناسب مثل تلفن‌، آیفون و ... استفاده نمود.
• پنجره‌های آزمایشگاه که به فضای آزاد باز می‌شوند باید توری داشته باشند تا از ورود و لانه گزینی جوندگان و حشرات به آزمایشگاه جلوگیری گردد.
• در هر آزمایشگاه می‌بایست تسهیلات ویژه جهت کارکنان و همچنین مراجعه کنندگان کم توان یا معلول پیش‌بینی شود. (مثل دستگیره جهت حفظ تعادل، تسهیلاتی برای جابجایی، توالت فرنگی و ...).
• طراحی سیستم روشنایی آزمایشگاه باید به نحوی باشدکه نورکافی و یکنواخت برای انجام فعالیت‌های مختلف از جمله رویت آسان واکنش‌ها و رنگ‌ها فراهم گردد.
• مقدار روشنائی در فضای آزمایشگاه به نوع فعالیت‌ها، رنگ دیوارها، سقف و سطوح کاری، فاصله سطح کاری تا پایه چراغ‌های روشنایی و محل قرار گرفتن پایه اصلی چراغ‌ها بستگی دارد.
• لامپ‌های فلورسنت با دما و رنگ‌های مختلف در دسترس می باشد و استفاده از آن در محیط‌های کاری سرپوشیده توصیه می‌گردد. بطور تقریبی وجود دو عدد لامپ فلورسنت در هر 6 متر مربع برای تامین روشنایی آزمایشگاه ممکن‌ست کافی باشد.
• برای دستیابی به توزیع یکنواخت نور و حذف سایه‌ها، باید لامپ‌های فلورسنت نسبت به سطوح کاری به طور عمود قرار گیرند. لامپ هایی که به طور مـــوازی با سطوح کاری نصب می‌گردند، معمولاً بوسیله اشخاصی که آنجا مشغول کار هستند و یا بوسیله کابینت‌های بالای سر، ایجاد سایه می‌کنند.  اگر هیچ کابینتی در بالای فضای کاری وجود نداشته باشد، می توان سیستم روشنایی را به طور موازی و بالای قسمت فعال سطوح کاری قرار داد.
• از سیستم روشنایی اضطراری باید در محل تردد کارکنان و مسیر خروجی آزمایشگاه جهت ایمنی افراد در مواقع قطع برق استفاده گردد.
• رطوبت در آزمایشگاه باید در حد متعادل حفظ شود، سطح رطوبت کمتر از 20% باعث ایجاد الکتریسیته ساکن و  رطوبت بیش از 50% باعث به هم چسبیدن مواد می‌شود.
• بیشتر تجهیزات آزمایشگاهی الزامات رطوبتی خاصی ندارند و دامنه رطوبت بین 70-30 % قابل قبول می‌باشد. در مورد تجهیزاتی که نیازمند رعایت شرایط رطوبتی تعریف شده‌ای هستند باید مطابق توصیه سازنده عمل شود. ارزیابی سطح رطوبت در آزمایشگاه توسط رطوبت‌سنج‌های تجاری امکان‌پذیر است.

ایمنی در فضای آزمایشگاه

• در طراحی آزمایشگاه باید به‌گونه‌ای عمل شود که احتمال بروز مخاطرات فیزیکی، شیمیایی و میکروبی در محیط کار به حداقل برسد و یک محیط کاری ایمن برای کارکنان و همچنین مراجعه‌کنندگان فراهم گردد.
• دسترسی و امکان ورود به فضای فنی آزمایشگاه باید فقط برای افراد مجاز میسر باشد.  
• کپسول اطفاء حریق و ترجیحاً سیستم هشدار حریق، به تناسب وسعت آزمایشگاه (هر50 مترمربع حداقل یک کپسول 4 کیلوگرمی) و در مکان‌های مناسب نصب گردد، طوری‌که دسترسی سریع تمامی کارکنان در موارد اضطراری به سهولت امکان‌پذیر باشد.
• دستگاه‌های برقی در آزمایشگاه خصوصا " دستگاه‌های دارای رطوبت و نیز دستگاه‌های حساس به نوسانات  جزئی برق بایدسیم اتصال به زمین داشته باشند.
• دوش اضطراری و چشم‌شوی باید در مکانی قرار گیرد که در شرایط ضروری براحتی در دسترس همه کارکنان باشد.
• تعداد دوش‌ها و چشم‌شوی بستگی به وسعت کار و فضای آزمایشگاه دارد و بویژه باید در نزدیکی بخش‌هایی باشد که با مواد شیمیایی سوزاننده سروکار دارند.
• دستشویی بهتراست نزدیک درب خروجی قرارگیرد.
• دستشویی‌هایی که برای شستشوی دست کارکنان درنظر گرفته شده، نباید برای تخلیه نمونه‌ها و یا امور مربوط به انجام آزمایش‌ها مورد استفاده قرار گیرند.
• دستشوئی‌ها باید دارای صابون مایع، دستمال کاغذی و یا دست‌خشک‌کن برقی باشد.
• هر بخش از آزمایشگاه جهت دور ریز پسماندهای غیرآلوده باید دارای سطل زباله درب‌دار و کیسه زباله مقاوم باشد. هنگام تخلیه سطل زباله باید به روش مناسب آگاهی و هشدار داده شود (مثلا از طریق برچسب‌گذاری روی کیسه‌های زباله).
•  بدیهی است دفع پسماندهای آلوده باید پس از آلودگی زدایی انجام شود.
• در آزمایشگاه باید فضای مناسب و مجزایی برای غذاخوری کارکنان و کمد قفل‌دار برای گذاشتن لباس و لوازم شخصی آنان درنظر گرفته شود، درمحیطهای آزمایشگاهی فضای جداگانه و مناسب جهت استراحت کارکنان باید وجود داشته باشد.
• محل انجام فعالیت‌های مخاطره‌آمیز و محل قرار گرفتن هودها از هر نوع، می‌بایست تا حد امکان از درب‌ها دور باشند. هودها باید در مکانی قرارگیرند که امکان نصب کانال جهت ارتباط با فضای بیرون (در صورت نیاز) به راحتی میسر باشد.
• تعیین نوع هودهای مورد استفاده در آزمایشگاه براساس تعیین سطح ایمنی زیستی و با توجه به فعالیت‌های آزمایشگاه مشخص می‌گردد.

فضای انبارش

شامل قفسه ها، کابینت‌ها، یخچال‌ها و فریزرها میباشند.

تعیین حداقل مواد و اقلامی که دریک زمان وجودشان در آزمایشگاه لازم است، نقش مهمی در تخمین فضای مورد نیاز برای انبارش دارد. این امر به عوامل گوناگونی نظیرنوع خدمات آزمایشگاهی (دستی یا اتوماسیون)، طیف آزمایشهای انجام شده، حجم آزمایش‌ها، فضای کلی آزمایشگاه، تعداد کارکنان، پیچیدگی فرآیندهای کاری و ... بستگی دارد.

بطور کلی می توان  بین  7-5 % مساحت خالص آزمایشگاه و یا 17-12% آن را با احتساب استفاده از فضای داخل کابینت ها و قفسه ها، به انبارش اختصاص داد. تعیین فضای انبارش می بایست به نحوی باشد که حتی المقدور در صورت لزوم قابلیت گسترش داشته باشد. علاوه بر فضای کافی، شرایط محیطی مناسب برای انبارش اقلام آزمایشگاهی باید فراهم شود و مسئول فنی آزمایشگاه باید اطمینان یابد که کلیه اقلام موجود در آزمایشگاه در شرایط صحیح از نظر دما، رطوبت، نور، تهویه، ایمنی و ... مطابق توصیه سازنده، نگهداری و انبار می‌شوند.

از نظر دمای نگهداری اقلام،  انبارش به دو قسمت یخچالی/ فریزری و غیر یخچالی تقسیم می شود:

الف) انبار یخچالی/فریزری

شامل اقلام آزمایشگاهی که در دمای یخچال یا فریزر نگهداری می شوند .

• مسئول فنی آزمایشگاه می بایست از میزان مواد مصرفی نگهداری شده که احتیاج به دمای یخچال و یا فریزر دارند آگاه بوده و فضای لازم جهت انبارش آنها را فراهم نماید.
• یخچال ها و فریزرهای آزمایشگاه باید در محل مناسب با سطح ثابت، بدون لرزش و بدور از تابش مستقیم نور خورشید قرار گیرند.
• دمای مناسب یخچال‌ها و فریزرها می‌بایست کاملاً تحت کنترل باشد. دمای یخچال‌ها بین 8-2 درجه سانتیگراد و دمای فریزرها 20-  درجه و کمتر باید حفظ گردد.

ب) انبار غیریخچالی

شامل اقلام آزمایشگاهی که عموما در دمای اطاق نگهداری می شوند .

• دمای اطاق  به معنای دمای بین 26-18 درجه سانتیگراد است. این دما با در نظر گرفتن زمان هایی که سیستم های گرمایشی و یا سرمایشی خاموش هستند (مثلا در ایام تعطیل) می بایست کاملاً تحت کنترل باشد.  چون بسیاری از تجهیزات آزمایشگاهی، یخچالها و فریزرها و ...، حین کار ایجاد حرارت قابل ملاحظهای می‌نماند، توجه به  اندازه بخش‌ها و تعداد تجهیزات اشاره شده موجود در آنها، برای کنترل دما و تعیین تهویه مناسب، ضروری می باشد.
• ماهیت و حجم مواد نگهداری شده بر نحوه انبارش اثر دارند، بطورمثال شرایط نگهداری اسیدها، حلال‌های ارگانیک، محلول های خورنده، گازهای فشرده، ترکیبات واکنش پذیر، مواد رادیواکتیو یا مواد بالقوه مخاطره آمیز می بایست از لحاظ ایمنی استاندارد باشد. این مواد در کمدها یا قفسه های مجزا، یا بر روی زمین یا طبقات پایین قفسه‌ها  و در صورت زیاد بودن حجم، در فضای دورتر از فضای اصلی آزمایشگاه نگهداری می شوند.
• آزمایشگاههایی که با مواد مخاطره آمیز سروکار دارند و این مواد را در حجم های زیاد نگهداری می کنند، علاوه بر تامین فضای مناسب برای نگهداری، می بایست سیستم تهویه مناسب نیز برای محل نگهداری این مواد تعبیه نمایند.
• باید تمهیداتی جهت پیشگیری و مقابله با آتش‌سوزی در انبار وجود داشته باشد .